حوادث این کتاب عمدتاً در ولایت پنجشیر رخ داده است؛ بدین جهت لازم دیدیم این درة نامدار را به طور فشرده برای خوانندگان معرفی کنیم.

نام درة پنجشیر نه تنها برای مردم افغانستان؛ بلکه برای بسیاری از جهانیان شناخته‌شده است و به دلایل زیادی زیبایی و شکوه را به یاد می‌آورد؛ یکی طبیعت زیبا و کم‌نظیر آن؛ این دره با کوه‌های سر به فلک کشیده‌ای پر از برف، صخره‌های بزرگ، شیب‌های تند، دره‌های پیچ در پیچ، رودخانه‌ها و دریای خروشان خود، منظره‌ها و تابلوهایی را پدید آورده است که چشم هر بیننده‌ای را می‌نوازد و زبان هر مسافری را به تحسین می‌گشاید. و دیگری جهاد مردم آن به رهبری شهید احمدشاه مسعود، در برابر ارتش سرخ اتّحاد جماهیر شوروی و مقاومت در برابر گروه‌های تروریستی. مردم مقاوم پنجشیر، در همراهی با قهرمان ملّی خود، پنجشیر را به جهانیان معرفی و در تاریخ ماندگار کردند.

نام پنجشیر

در منابع معتبر تاریخی و آثار منظوم و منثور گذشته نام این دره “«پنجهیر” ضبط شده‌است. پنجهیر از دو کلمة پنج و هیر ترکیب یافته‌است که در زبان پهلوی و اوستا هیر به معنی آب آمده‌است؛ مانند “هیرمند”. بر این اساس پنجهیر یعنی پنج رود. بیش‌تر صاحب‌نظران همین دیدگاه را پذیرفته‌اند.

ابن بطوطه (703 ـ 779 ه.ق) جغرافی‌دان و مورّخ معروف عرب، هیر را در زبان سانسکریت به کوه ترجمه کرده است: «به جایی رسیدیم که پنجهیر نام داشت. هیر به معنای کوه ‌است و پنجهیر یعنی پنج کوه. در آن‌جا شهر قشنگ و آبادانی دیدم که روی نهر بزرگ کبودینی بنا شده‌است. لشکریان چنگیز آن را خراب کردند و از آن پس روی آبادانی را ندیده است. این رودخانه از کوهستان بدخش سرچشمه می‌گیرد و “یاقوت” معروف بدخش از همین کوهستان به دست می‌آید.»[1] 

ابوالقاسم فردوسی، در شاهنامه از پنجشیر چنین یاد می‌کند:

دگر پنجهیر و دگر بامیان     سر مرز ایران و جای کیان

جغرافیا و پیشینة تاریخی

پنجشیر، تاریخ طولانی دارد که یادآوری آن فراتر از حوصلة این کتاب است. بسیاری از جغرافی‌نویسان سده‌های نخستین اسلامی و پس از آن، از پنجشیر به عنوان یکی از شهرهای خراسان آن روزگار یاد کرده‌اند. در منابع جغرافیایی سدة ۴ هجری قمری پنجشیر، شهری بر فراز کوه، دارای بوستان‌های بسیار و با حدود ۱۰هزار تن جمعیت وصف شده‌است.[2] 

تا سال ۱۳۸۳ خورشیدی، پنجشیر، یکی از ولسوالی‌های ولایت پروان، با دو علاقه‌داری حصة اول و حصة دوّم بود. در این سال با هشت ولسوالی، تبدیل به ولایت مستقل شد. اکنون ولسوالی‌های ولایت پنجشیر عبارتند از عنابه، بازارک، پریان، خینج، دره، آبشار، رخه و شُتُل. 

پنجشیر در شمال شرق افغانستان و در فاصله 120 کیلومتری شمال کابل، بین دو شاخة جنوبی هندوکش واقع شده است و با ولایات پروان، کاپیسا، بدخشان، تخار، بغلان، نورستان و لغمان مرز مشترک دارد. وسعت آن حدود 3610  کیلومتر مربع می‌باشد و بر اساس احصائیة سال ۱۳۹۹ خورشیدی جمعیت پنجشیر تقریباً  ۱۷۲۸۹۵ نفر برآورد شده است. مرکز این ولایت، شهر بازارک است. بیش‌تر ساکنان پنجشیر، تاجیک فارسی‌زبان هستند. هزاره‌ها، نورستانی‌ها و پشه‌ای‌ها نیز در این ولایت زندگی می‌کنند.

دریای پنجشیر

دریای معروف پنجشیر از سلسله کوه‌های هندوکش سرچشمه می‌گیرد و پس از  عبور از میان دره‌های عمیق و اتّصال چندین رود خرد و بزرگ مانند سالنگ، غوربند، نجراب و تگاب به آن و طی‌کردن حدود 100 کیلومتر، در منطقه سروبی، به دریای کابل می‌پیوندد. دریای پنجشیر در تمام فصول سال جاری می‌باشد؛ زیرا از کوه‌هایی سرچشمه می‌گیرد که همیشه جامة سپید در تن دارند.

محصولات زراعی و معادن

گندم، جو، جواری، کچالو، باقلا و حبوبات از محصولات اصلی پنجشیر است که بیش‌تر در کرانه‌های غربی این دره کشت می‌شوند. توت، انگور، چهارمغز، بادام، سیب، ناک، زردآلو، شفتالو، گیلاس و آلبالو از میوه‌های باغی پنجشیر می‌باشد.

در کوه‌های سر به فلک‌کشیدة پنجشیر گیاهان زیادی می‌روید که برخی از آن‌ها خاصیت دارویی نیز دارد: چوکری یا رواش،  سبدا، فوچ یا سامزی، سوهی، پودینه، زیره، زرد سرک، درونه، مستار، شیرین‌بویه، سمارق، کمال، کمی، کرگون، غوغن و ارغاچ از آن جمله‌اند.

در این ولایت حیواناتی مانند آهو، روباه، شیر، پلنگ، گرگ، بزکوهی و پرندگانی چون کبک، عقاب و کبوتر و کبک دری زیست دارند.

معادنی چون آهن، بیروج، نقره، زمرد، یاقوت، لاجورد و مس در پنجشیر شناسایی شده است؛ از آن میان “زمرد پنجشیر” شهرت جهانی دارد.

زیارت‌گاه‌های پنجشیر

در پنجشیر زیارت‌گاه‌های زیادی از اولیا، صوفیان و عالمان بزرگ وجود دارد که مردم با علاقه واردات خاصی آن‌ها را زیارت می‌کنند. هم‌چنین در هر قریه معمولاً چندین تن از شهدای دورة جهاد  دفن شده که “مزار شهدا” یا “تپه شهدا” نامیده شده است. برای رعایت اختصار تنها به معرفی معروف‌ترین این زیارت‌گاه‌ها بسنده می‌کنیم.

زیارتگاه پنج پیران

در برخی منابع تاریخی آمده است که نام این دره قبل از دورة غزنویان کجکن یا کچکینه بوده است. داستان از این قرار است که سلطان محمود غزنوی می‌خواست بندی به نام “بند سلطان” در غزنه بسازد. برای این‌کار، او از مناطق مختلف خراسان نیروی کار به غزنه می‌برد. نوبت که به پنجشیر رسید، پنجشیریان پنج‌ تن از قوی‌ترین‌های خود را انتخاب کردند و به غزنه فرستادند. پنجشیریان صادقانه کار و بند سلطان را تکمیل کردند. سلطان محمود غزنوی را از کار آنان خوش آمد و گفت: «این‌ها پنج شیر هستند.» از آن زمان کجکن یا کچکینه به پنجشیر و باشندگان آن از دالان سنگ تا پریان و خاواک به پنجشیری معروف شدند.

در این بیت که به فردوسی منسوب است، رستم به فرزندش توصیه می‌کند:

به کجکن مرو ای پسر زنهار        که سم ستورت شود پار پار

که دریای پر قهر دارد ستیز       گیاهی ندارد به جز سنگ تیز

اکنون آن پنج تن در نزد پنجشیریان به “پنج پیران” مشهور اند و هر کدام در یکی از مناطق پنجشیر آرامگاه، نام و نشان دارند و زیارت‌گاه می‌باشند. 

خواجه ابراهیم، در “قریه دربند”، بالای “کوه فراج”، ولسوالی عنابه؛

خواجه صفا، درمنطقه “دوآب”، ولسوالی حصه اول؛

خواجه کل ولی، در “قریه تل”، ولسوالی پریان؛

خواجه عارف، در منطقه “آریب”، ولسوالی پریان؛

خواجه احمد بشار، در “قریه آستانه کلان”، ولسوالی آبشار.

قهرمان‌های پنجشیر

از پنجشیر شخصیت‌های بزرگ علمی، فرهنگی، ادبی و نظامی زیادی برخاسته اند که در این کتاب مجال سخن‌گفتن از آن‌ها نیست. تنها به شرح کوتاه زندگی قهرمان ملّی شهید احمدشاه مسعود و نام‌بردن از چند تن دیگر بسنده می‌کنیم.

شهید احمدشاه مسعود

شهید احمدشاه مسعود، فرزند دوست محمّد  در سال 1332 در پنجشیر چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در هرات و کابل تمام کرد و سپس در رشته مهندسی در دانشکده پلی تکنیک کابل مشغول تحصیل گردید و در همان زمان نیز به  نهضت اسلامی دانشگاه پیوست. او در سال 1354 مبارزة مسلّحانه‌ای ناکامی را بر ضد جمهوری محمّدداوود خان در پنجشیر به راه انداخت[3] و در سال 1358 نخستین گروه چریکی را به قصد مبارزه با اشغال‌گران شوروی در پنجشیر تشکیل داد و این نخستین مبارزة سازمان‌یافتة چریکی وی بر ضد عوامل روس‌ها در افغانستان بود. نام و آوازة مسعود زمانی جهانی شد که ارتش سرخ و حکومت دست‌نشاندة روس‌ها، پس از چندین عملیات سنگین برای تسخیر پنجشیر، شکست خوردند و به ناچار تن به مذاکره و آتش‌بس با مسعود دادند. پس از خروج روس‌ها و شکست حکومت نجیب‌الله، مسعود پیروزمندانه وارد کابل گردید و در دولت مجاهدین به عنوان وزیر دفاع برگزیده شد.     

مسعود، در سال 1375 پس از جنگ‌های شدید با گروه‌های تروریستی، برای جلوگیری از تلفات بیش‌تر غیرنظامیان، کابل را ترک کرد و در پنجشیر نهضت مقاومت را تشکیل داد و رهبری کرد. او، رهبران جهادی را در پنجشیر گرد آورد و سرسختانه در برابر گروه‌های تروریستی مقاومت کرد و تلاش‌های مکرر این گروه‌ها را برای تسلّط بر پنجشیر ناکام گذاشت. 

سرانجام در روز 18 سنبله 1380 در ولسوالی خواجه‌ بهاءالدین ولایت تخار، در یک عملیات انتحاری پیچیده توسط دو عرب تروریست که خود را خبرنگار معرفی کرده و ظاهراً وابسته به القاعده بودند به شهادت رسید. شهید احمدشاه مسعود در “تپه سریچه” بازارک دفن شد و اکنون آرامگاهش زیارت‌گاه علاقه‌مندان است و گردش‌گران داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.

احمدشاه مسعود از قوم تاجیک و فارسی زبان بود. به ادبیات فارسی علاقة بسیار داشت و از اشعار حافظ، مولانا، سعدی و فردوسی لذّت می‌برد. او مسلمان با تقوا، اهل عبادت و توکّل به خدا و در امور نظامی و جنگ یک نابغه تمام عیار بود.

سپهسالار حسین‌علی خان پنجشیری، فاتح جنگ میوند و نخستین وزیر دفاع کشور نیز از پنجشیر است. او در زمان پادشاهی امیر شیرعلی خان نخستین‌بار تشکیلات نظامی جدید را در کشور پی‌افگند و فابریکه سلاح‌سازی را بنیاد گذاشت.

ابوالمظفر مکی ‌بن ابراهیم ‌بن علی‌البنجهیری، شاعری پارسی‌گوی، مولانا خال‌محمّد خسته، مولوی محمّدانور انوری، مولوی عبدالله، شهید مولوی محمّدلقاء، شهید مولوی محمّدهاشم، ملا قلندر، حیدری وجودی، شاعر و عارف معروف معاصر، شاعر شهید عبدالقهار عاصی، غلام‌محی‌الدین غلامی، شیخ‌الاسلام مولوی عبدالحی ثانی پنجشیری، مولوی محمدکبیر خارو، نیلاب رحیمی و میرزاعبدالغفور یعقوبی از دیگر مفاخری هستند که از خطة نامور پنجشیر برخاسته‌اند.

فرهنگ و رسومات پنجشیر

پنجشیر، فرهنگ بومی و رسومات مردمی فراوانی دارد که از گذشته‌های دور نسل به نسل به امروزیان رسیده است. از آن میان می‌توان به مسابقات اسب‌دوانی و تفنگ‌ بازی و غذاهای مخصوص اشاره کرد؛ مثلاً اسب، یکی از حیوانات مورد علاقة مردم پنجشیر است و معمولاً در هر خانه یک یا چند اسب نگه‌داری می‌شود. اسب‌سواری در کوه‌ها و راه‌های دشوارگذار معمول است.

هم‌چنین به مناسبت‌های گوناگون مانند عیدها و عروسی‌ها و جشن‌ها مسابقة اسب‌دوانی برگزار می‌شود.

تفنگ بازی از دیگر سنّت‌های قدیمی پنجشیر است که معمولاً در مراسم شادی؛ مانند عروسی‌ها، عیدها و تولّد پسران اجرا می‌شود. این سنّت کهن با تفنگ‌های قدیمی”دهن پُر”مانند “دوبست”، “سه بست” که ساخت انگلستان است انجام می‌شود؛ این‌گونه که حدود ۳۰  تن از جوانان، حلقه‌ای می‌سازند و “نی” می‌نوازند و پای می‌کوبند و با شور و هیجان، تفنگ‌های خود را به نشانة مردانگی و شجاعت دور سر خود می‌چرخانند. آنان در هر دوره‌ای که می‌چرخند، یک صدا “آمین” می‌گویند، مِیل تفنگ‌ها را به داخل حلقه می‌برند وهم زمان فیر می‌کنند.

تلخان

از غذاهای مخصوص این ولایت که بخشی از فرهنگ این منطقه است می‌توان به “تلخان” اشاره کرد که به ویژه در فصل سرما بازار گرمی دارد. تلخان که نام دیگرش سنگ است، مخصوص ولایت پنجشیر است؛ امّا شهرت ملّی و جهانی دارد و مردم از ولایت‌های مختلف برای تهیة آن به پنجشیر می‌آیند. 

شیوة درست‌کردن تلخان این‌گونه است که توت را خشک و سپس آرد می‌کنند و به همین آسانی تلخان درست می‌شود. تلخان، غیراز این‌که غذای لذیذ و مقوّی است، خاصیت درمانی نیز دارد؛ منبعی سرشار از آهن و ویتامین می‌باشد؛ رفع‌کننده کم‌خونی، ضد سرطان، مفید در بیماری‌‌های قلبی، ضد اضطراب و درمان مرض شکر/ قند دانسته شده است. برخی، مقداری گندم و چهارمغز را در توت می‌آمیزند و آرد می‌کنند؛ تا تلخان خوش‌بوتر و لذیذتر شود.

 توت، یکی از میوه‌های قدیمی و بومی پنجشیر است. در پنجشیر بیش‌ از ۲۰ نوع توت وجود دارد؛ با مزه‌ترین این توت‌ها ملکری، شصتی، کبود، سیاه و خودی است.

قتخی

“قُتَخی” یکی دیگر از غذاهای معروف پنجشیر است؛ قتخی، مانند بولانی است؛ در داخل نان، قروت تازه و نرم و روغن زرد می‌گذارند ومی پزند و غذای خوش‌مزه، لذت‌بخش و مقوّی تهیه می‌شود.

ایستادگی پنجشیر در برابر ارتش سرخ و گروه‌های تروریستی

چیزی که پنجشیر را مشهورتر از ولایات دیگر افغانستان کرده و به آن حتّی شهرت جهانی داده دو بار ایستادگی این درة استراتژیک است؛ نخست جهاد در برابر ارتش سرخ که بیش از یک دهه به درازا کشید و دیگری مقاومت در برابر گروه‌های تروریستی که به مدّت پنج سال ادامه یافت. پس از شهادت احمدشاه مسعود، ایالات متحده امریکا، افغانستان را اشغال کرد و گروه‌های تروریستی شکست خوردند.

در سال 1358 خورشیدی ارتش سرخ اتّحاد جماهیر شوروی، به دفاع از حکومت مورد حمایت خود، افغانستان را اشغال کرد؛ امّا مردم پنجشیر، در برابر اشغال‌گران ایستادند و شکست‌های سختی را بر ارتش سرخ تحمیل کردند. بیست هزار نیروی ارتش سرخ به همراه پنج هزار نیروی دولت دست‌نشانده، 9 بار برای کنترل درة پنجشیر، دست به تهاجم زدند که هر بار با تلفات و خسارات زیاد انسانی و تسلیحاتی شکست ‌خوردند.

سهم بیش‌تر این عملیات‌ها پس از بمب‌باران‌های دایمی و شدید هوایی، بر عهده واحدهای چتربازی بود که در عمق جبهه، بر بلندی‎ها، روستاها، دره‌ها و نقاط عبور پیاده می‌شدند و سپس واحدهای زرهی جای آن‌ها را می‌گرفتند.

استراتژی شهید مسعود، عقب‌نشینی به دره‌های مجاور و پراکنده ساختن نیروهای ارتش سرخ و سپس بازپس‌گیری مواضع از دست رفته بود.

در این سال‌ها، به دلیل حملات گستردة ارتش سرخ، پنجشیر دو بار از سکنه خالی و مردم به ولایت‌های هم‌جوار و کشورهای دیگر مهاجرت کردند.

جهاد و مقاومت سرسختانه مردم پنجشیر به رهبری شهید مسعود علیه نیروهای شوروی، پنجشیر را به شهرت جهانی رساند و خود او را به “شیر پنجشیر” معروف کرد.

مقاومت دوّم پنجشیر به رهبری احمدشاه مسعود در سال 1375 در برابر گروه‌های تروریستی چند ملیتی صورت گرفت. مسعود از پنجشیر، به مقاومت علیه این گروه‌ها دست زد و تلاش‌ گروه‌های تروریستی را در دست‌یابی به پنجشیر ناکام نمود؛ آن‌ها نه تنها به پنجشیر دست نیافتند؛ بلکه احمدشاه مسعود، مقاومت را به ولایت‌های دیگر مانند پروان، کاپیسا، کابل، تخار، بدخشان، بغلان، بلخ، سرپل، سمنگان، جوزجان، لغمان، ننگرهار و کندز نیز گسترش داد.

شهید احمدشاه مسعود، سدّ نفوذناپذیر در برابر طرح‌های استعماری قدرت‌های بزرگ و نفوذ کشورهای منطقه در افغانستان بود؛ لذا او را با یک طرح پیچیده و مرموز ترور کردند. ترور احمدشاه مسعود، حملات 11 سپتامبر و تهاجم ایالات متحده امریکا به افغانستان سه ضلع یک توطئه کلان بود که قدرت‌های بزرگ و برخی کشورهای همسایه آن را طراحی کرده بودند تا جغرافیای شرق میانه و افغانستان را به خواست خود تغییر بدهند.

امروز دره پنجشیر در کنار اهمیت استراتژیکی که دارد، یکی از زیباترین ولایات افغانستان نیز می‌باشد و بسیاری از گردش‌گران داخلی و خارجی از این درة زیبا و آرامگاه شهید احمدشاه مسعود دیدن می‌کنند.

در این کتاب که خاطرات مبارزاتی یکی از فرزندان دلیر پنجشیر است، شما با تاریخ، مبارزات، حوادث معاصر و “شیر پنجشیر” بیش‌تر آشنا می‌شوید.

---

[1] . رحلة ابن بطوطه، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.

[2] . نک: المسالک و الممالک اصطخری، ص ۲۸۰؛ صورةالارض ابن‌حوقل، چاپ لیدن، 1939م؛ ص ۱۷۱.

[3] . نگارنده (مولوی محمّدمختار مفلح) به یاد دارد که شهید احمدشاه مسعود باری به من گفته بود: «کودتای ما بر ضد حکومت داوود خان پیش از وقت و یک اشتباه بود.»